🌿 साउने संक्रान्ति: नेपाली सांस्कृतिक परम्पराको मौलिक पर्व
साउने संक्रान्ति (Saune Sankranti) नेपाली हिन्दू संस्कृतिमा अत्यन्त महत्वपूर्ण पर्व हो, जुन साउन महिनाको पहिलो दिन मनाइन्छ। सूर्य मकर राशिबाट सिंह राशिमा प्रवेश गर्ने खगोलीय घटनासँग सम्बन्धित यस संक्रान्तिलाई नेपालभर विभिन्न जातजातिहरूले आ–आफ्नै परम्पराअनुसार मनाउने गर्छन्। विशेषतः मगर, नेवार, थारु, लिम्बु, राई, गुरुङ, ब्राह्मण, क्षेत्री र अन्य हिन्दू धर्मलम्बी जातिहरू लगायतका समुदायहरूले यस दिनलाई शुद्धिकरण, स्वास्थ्य रक्षा र समृद्धिको प्रतीकका रूपमा लिने गर्छन्।
नेपालका विभिन्न भूभागमा आ–आफ्नै परम्परा अनुसार मनाइने साउने संक्रान्ति नेपाली समाजमा विशेष महत्व बोकेको पर्व हो। यो पर्व विशेषगरी कृषक समुदायका लागि एक सांस्कृतिक विश्रामको अवसर पनि हो। यसरी साउने संक्रान्ति नेपाली संस्कृतिको गहिरो जरा भएको पर्व हो जसले खेतीपातीपछि आउने विश्राम, रमाइलो र सांस्कृतिक मेलमिलाप को सन्देश दिन्छ।
📅 साउने संक्रान्तिको तिथि र खगोलीय महत्व
सौर पात्रो अनुसार साउन महिनाको पहिलो दिनलाई संक्रान्ति भनिन्छ, जसको अर्थ सूर्यको एक राशिबाट अर्को राशिमा प्रवेश गर्ने दिन हो। साउन महिनामा सूर्य कर्कटबाट सिंह राशिमा प्रवेश गर्ने भएकाले यसलाई साउने संक्रान्ति भनिन्छ। यो दिन वर्षात्को मौसम, हरियाली, कृषि कार्यको व्यस्तता र धार्मिक आस्थासँग गाँसिएको हुन्छ।
साउने संक्रान्ति : परम्परा, उत्सव र रङ्गको मेल
नेपालका विभिन्न भूभागमा आ–आफ्नै परम्परा अनुसार मनाइने साउने संक्रान्ति नेपाली समाजमा विशेष महत्व बोकेको पर्व हो। यो पर्व विशेषगरी कृषक समुदायका लागि एक सांस्कृतिक विश्रामको अवसर पनि हो।
साउने संक्रान्तिको अघिल्लो दिन विशेष गरी गाउँघरमा रातभरि जागराम बसेर झ्याउरे गीत गाउने चलन छ। यो साँस्कृतिक कार्यक्रममा युवायुवती समूहमा भेला भएर झ्याउरे भाकामा गीत गाउँछन् र रमाइलो गर्छन्। यसै रातमा हातमा तिउरीको रङ्ग लगाउने चलन पनि छ, जुन परम्परागत ढंगले सौन्दर्य र उत्सवको प्रतीक मानिन्छ।
साउने संक्रान्तिको दिन विशेषगरी किसानहरू खेतीपातीबाट थाकेका शरीरलाई विश्राम दिने, रमाइलो गर्ने, नाचगान गर्ने तथा आफन्तजनसँग भेटघाट गर्ने अवसरको रूपमा नात्ले (पर्व) मनाउँछन्। यस अवसरमा गाउँघरका महिलाहरू झाँकी झैं झाँगुरे भेषमा सजिएर झ्याउरे गीत गाउने गर्छन्।
गाउँ गाउँमा तिउरीको रङ्ग लगाउने र झ्याउरे झाँकी निकाल्ने चलन अझै जीवित छ। युवतीहरू हातमा तिउरीको रङ लगाउँछन् भने शहर बजारतिर भने युवतीहरू मेहन्दी लगाउने चलन पछ्याउँछन्।
नेपालको उत्तरी पहाडी क्षेत्र, विशेषगरी रुकुम, रोल्पा, सल्यान, जाजरकोट लगायतका ठाउँहरूमा भने यो पर्व ‘राके संक्रान्ति’ को रूपमा पनि चिनिन्छ। ती क्षेत्रमा साउने संक्रान्तिको अघिल्लो रातभरि राके संक्रान्ति मनाउने चलन छ जहाँ झ्याउरे, नाचगान, परम्परागत भेषभूषा र लोक संस्कृतिको झल्को पाइन्छ।
यसरी साउने संक्रान्ति नेपाली संस्कृतिको गहिरो जरा भएको पर्व हो जसले खेतीपातीपछि आउने विश्राम, रमाइलो र सांस्कृतिक मेलमिलाप को सन्देश दिन्छ। आधुनिक परिवेशमा पनि यसको परम्परागत रूपझैं यो पर्व उत्साहपूर्वक मनाइँदै आएको छ।
🔥 लुतो फाल्ने परम्परा र यसको सांस्कृतिक अर्थ
नेपालका विभिन्न भेगमा विशेष गरी मगर समुदाय र केही नेपाली आदिवासी/जनजाति समुदायहरू मा लुतो फाल्ने चलन साउने संक्रान्तिसँग सम्बन्धित अत्यन्तै पुरानो परम्परा हो।
🔹 लुतो भनेको के हो?
“लुतो” भन्नाले नदेखिने रोग, अशुद्धि, नकारात्मक उर्जा, वा शरीरमा लागेको अज्ञात कष्टलाई जनाइन्छ।
🔹 कसरी फालिन्छ लुतो?
- आगो बालिन्छ — सामान्यतः पराल, काठ, सुक्खा घाँस प्रयोग गरिन्छ।
- कसैले ‘लुतो लागेको’ भनेर विश्वास गरिएका व्यक्तिका पुराना कपडाहरू आगोमा हालिन्छ।
- तिउरीको रङ लगाउने, झ्याउरे गीत गाउने र जागराम बस्ने चलन।
- व्यक्तिलाई आगो वरिपरि घुमाइन्छ र “लुतो फालियो” भनिन्छ।
🔹 किन गरिन्छ यस्तो?
- रोगव्याधिबाट जोगिन।
- नकारात्मक शक्तिबाट मुक्त हुन।
- मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्य रक्षा।
- ‘नेगेटिभ इनर्जी क्लीन्सिङ रिचुअल’ को रूपमा।
🌸 धार्मिक र आध्यात्मिक पक्ष
- हरियो र पोते लगाउने,
- शिव मन्दिर जानु,
- तीर्थस्नान गर्नु,
- व्रत बस्ने।
साउन महिनामा सोमबारको व्रत, शिवलिङ्गमा जल अर्पण गर्ने परम्परा विशेष छ।
🌾 कृषि कार्यपछि विश्रामको पर्व
धान रोपाइँ सकेपछि थकान मेट्न नात्ले मनाइन्छ। मिठा परिकार (कर्खें, तरुल, सेल रोटी, घ्यू–चाकु) खाने र झ्याउरे गीत गाउने परम्परा छ।
अघिल्लो रात जागराम बस्ने, तिउरीको रङ लगाउने, झ्याउरे गीत गाउँदै रमाइलो गर्ने सांस्कृतिक अभ्यास अझै जीवित छ।
🌄 स्थानीय स्तरमा मनाउने विविधता
साउने संक्रान्ति पर्व नेपालका विभिन्न समुदायहरूमा आ–आफ्नै तरिकाले मनाइन्छ। मगर समुदायमा यो पर्व लुतो फाल्ने, आगो बाल्ने र रोगव्याधि नलागोस् भन्ने आशयले मनाइन्छ। ब्राह्मण, क्षेत्री र अन्य हिन्दू धर्मलम्बी जातिहरू यस महिनालाई भगवान शिवजीको आराधनाको रूपमा लिने गर्दछन्। थारु समुदायमा साउने संक्रान्तिमा पानीको पूजा गरिन्छ, जुन स्वास्थ्य सुरक्षासँग जोडिएको मानिन्छ। नेवार समुदायमा भने यो पर्व सांस्कृतिक नृत्य, झ्याउरे गीत तथा बली दिने परम्परासँग सम्बन्धित छ। त्यस्तै, पहाडी क्षेत्रमा रोपाइँपछिको थकान मेट्नका लागि नात्ले मनाइन्छ र धार्मिक स्नान गरिन्छ। यसरी साउने संक्रान्ति नेपालभर विविध संस्कृतिहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने महत्वपूर्ण पर्वका रूपमा मनाइन्छ।
✨ आधुनिक सन्दर्भमा साउने संक्रान्ति
आजको समयमा साउने संक्रान्ति संस्कृति संरक्षण, पर्यटन र सामाजिक जागरणका दृष्टिकोणले पनि महत्त्वपूर्ण छ। विद्यालय, संस्था, सञ्चारमाध्यमले यसलाई प्रवर्द्धन गरिरहेका छन्।
श्रावण संक्रान्ति: भगवान शिवको आराधनाको पर्व
नेपाली हिन्दू समुदायले आज श्रावण संक्रान्ति उत्साहपूर्वक मनाइरहेका छन्। संक्रान्तिको दिनदेखि नै श्रावण महिना सुरु हुन्छ जुन हिन्दू पञ्चाङ्गअनुसार चार महत्वपूर्ण महिनाहरू मध्ये एक हो। यस दिनदेखि भक्तजनहरूले विशेष गरी भगवान शिव को पूजा अर्चना गर्ने गर्दछन्।
मान्यताअनुसार, श्रावण महिनामा गरिने पूजा र तपस्या को विशेष फल प्राप्त हुन्छ। यसैकारण देशभरिका शिव मन्दिर हरूमा भक्तजनहरूको भीड लाग्ने गर्दछ। विशेष गरी पशुपतिनाथ मन्दिर लगायत अन्य शिवालयहरूमा आज भक्तजनहरूको घुइँचो लागेको छ।
श्रावण संक्रान्तिको परम्परा
पवित्र स्नान
संक्रान्तिको दिन प्रातःकाल पवित्र नदी वा तालाबमा स्नान गर्ने परम्परा छ। भक्तजनहरूले पवित्र जलाशयमा डुब्की लगाएर शुद्धिकरण गर्छन्।
दान-पुण्य
यस दिन विशेष गरी दान-पुण्य को महत्व छ। गरीब, बिपन्न र ब्राह्मणहरूलाई अन्न, वस्त्र, फलफूल आदि दान गर्ने चलन छ।
शिव पूजा
मुख्य परम्परा भगवान शिव को पूजा हो। भक्तजनहरूले बेलपत्र, धतुरा, भाँग लगायतका पूजा सामग्रीहरूले शिवलिङ्गको अभिषेक गर्छन्।
काठमाडौंमा उत्सव
काठमाडौं उपत्यकामा पशुपतिनाथ मन्दिर को प्रांगणमा विशेष समारोह सञ्चालन भएको छ। प्रातःकालदेखि नै भक्तजनहरूको भीड मन्दिरमा जम्मा भएका छन्। मन्दिर प्रशासनले विशेष सुरक्षा व्यवस्था गरेको छ।
यसैगरी, गुह्येश्वरी मन्दिर, कोटेश्वर महादेव, सोह्रखुटे लगायत अन्य शिव मन्दिरहरूमा पनि भक्तजनहरूको घुइँचो लागेको छ। स्थानीय सरकारले यातायात व्यवस्थापनमा विशेष ध्यान दिँदै आवश्यक निर्देशन जारी गरेको छ।
सावधानीहरू
स्वास्थ्य मन्त्रालयले कोरोना संक्रमणको जोखिम अझै पनि रहँदा मास्क लगाउन, सामाजिक दूरी कायम राख्न र हात धुने निर्देशन दिएको छ। साथै, मौसम विभागले मनसुन अवधिमा भारी वर्षाको सम्भावना रहेको जनाएको छ।
पुलिस प्रशासनले पनि यातायात व्यवस्था, सुरक्षा र भीड व्यवस्थापनका लागि पर्याप्त सुरक्षाकर्मी तैनाथ गरेको छ। भक्तजनहरूलाई सार्वजनिक स्थलहरूमा सतर्क रहन अपिल गरिएको छ।
📌 निष्कर्ष
साउने संक्रान्ति केवल खगोलीय संक्रमण मात्र नभई सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक र स्वास्थ्य–सुरक्षासँग जोडिएको पर्व हो।
लुतो फाल्ने जस्ता मौलिक चलनहरूले हाम्रो ज्ञान, परम्परा र चेतनालाई संरक्षण गर्छन्।